Muzeum Wsi Radomskiej

Cel kolejnej mojej podróży bliskiej stanowi znajdujący się na południowo-zachodnich obrzeżach Radomia skansen “Muzeum Wsi Radomskiej”. Na obszarze 32 ha zgromadzono w nim około 80 obiektów architektury ludowej, głównie drewnianej. Zaprezentowano tu kulturę oraz budownictwo regionu radomskiego. Wśród eksponatów znajdują się także współcześnie zrekonstruowane zabudowania. Tutaj, z dala od miejskiego zgiełku, można podczas relaksującego spaceru poznać warunki życiowe ludności wsi radomskich, ich życie i pracę na roli.

Historia powstania Muzeum Wsi Radomskiej

Muzeum Wsi Radomskiej zostało utworzone 31 grudnia 1976 r. na mocy decyzji Wojewody Radomskiego. Intencją tej decyzji było zachowanie dla przyszłych pokoleń dziedzictwa kulturowego dawnej ludności zamieszkującej okolice Radomia.

Pierwotnie Muzeum Wsi Radomskiej miało obejmować obszar liczący 50 ha, na którym planowano zgromadzić 287 przykładów dawnego budownictwa wiejskiego, małomiasteczkowego, sakralnego i szlacheckiego. Obiektom tym miały towarzyszyć budynki szkolne, karczmy, kuźnie, młyny wodne i wiatraki, a także pola uprawne i przydomowe ogródki.

Uroczystego otwarcia Muzeum Wsi Radomskiej dokonano 23 czerwca 1980 r.

Dzień dzisiejszy Muzeum Wsi Radomskiej

Obecnie Muzeum Wsi Radomskiej zajmuje obszar o powierzchni 32,5 ha. Można tu obejrzeć 80 obiektów dawnego budownictwa wiejskiego (chałupy, dwory, kościół, budynki gospodarcze, kuźnie, wiatraki i młyny wodne). Muzeum jest również w posiadaniu ponad 16.000 eksponatów ruchomych: pojazdy, maszyny rolnicze, ule i narzędzia pszczelarskie, tkaniny i wytwory sztuki ludowej.

Muzeum Wsi Radomskiej gromadzi, opracowuje naukowo i konserwuje charakterystyczne dla regionu obiekty architektury ludowej oraz przedmioty codziennego użytku. Przygotowywane są wystawy stałe i czasowe. Ekspozycje stałe prezentują wnętrza wiejskich budynków wyposażone w przedmioty używane przez mieszkańców wsi. Wystrój wnętrz i otoczenie zabytkowych budynków zmienia się wraz z rytmem świąt kościelnych, prac polowych oraz pór roku. Wystawy czasowe organizowane są w spichlerzu dworskim z Wilkowa oraz w zbudowanym przez górali Domu Ludowym z Jedlni-Poświętnego.

Muzeum Wsi Radomskiej to nie tylko eksponaty. To skansen pełen życia. Odbywają się tu liczne imprezy masowe, m.in.: Radomskie Święto Chleba, pikniki rodzinne, Potańcówka pod Dębem, przeglądy zespołów ludowych, pokazy tradycyjnych prac rolniczych oraz lekcje muzealne.

Wizyta w Muzeum Wsi Radomskiej

Przed wejściem do Muzeum od ulicy Stawowej znajduje się parking, na którym można zostawić samochód. Opłata za całodzienne parkowanie wynosi 5 zł.

Z parkingu podchodzimy do głównego wejścia, gdzie znajdują się automatyczne kasy, w których kupujemy bilet wstępu.

Bilety wstępu do Muzeum Wsi Radomskiej

Godziny otwarcia Muzeum Wsi Radomskiej

Po około 200 metrach od wejścia na teren Muzeum Wsi Radomskiej trafiamy na pierwsze obiekty-eksponaty.

Tartak z Molend

Pochodzący z roku 1945 budynek tartaku stanowi szopa o wielobocznym planie na podmurówce z kamienia łamanego. Dach jest pokryty gontem. Podłoże wewnątrz stanowi grunt rodzimy, jedynie w części stanowiącej kantorek znajduje się podłoga z desek. Wyposażenie robocze tartaku stanowi trak jednopiłowy do przecinania bali wyprodukowany przed rokiem 1944 w zakładach “Blumwe und Sohn” w Bydgoszczy. Trak jest napędzany silnikiem elektrycznym z motoreduktorem o mocy 3,5 KM, produkcji zakładów “Z.E. Rohn-Zielinski”.

Młyn wodny z Zofiówki

Wybudowany w 1901 r. trzypoziomowy budynek drewniany o konstrukcji wieńcowej osadzono na podmurówce z kamienia łamanego, z dachem pokrytym gontem. Młyn był usytuowany nad rzeką Krępianką. Głównymi elementami wyposażenia są: złożenie kamieni i walce do przemiału ziarna na mąkę, jagielnik do wyrobu kaszy jaglanej, elewatory kubełkowe, dwa cylindryczne odsiewacze mąki. Urządzenia napędzane były turbiną wodną Francisa oraz alternatywnie silnikiem elektrycznym o mocy 25 KM produkcji zakładów “Runo i Zieliński”. Młyn reprezentuje postępowy poziom technologii młynarstwa datujący się od początku XX w. Młyn był czynny do roku 1974.

Młyn wodny z Zajączkowa

Pochodzi z około 1910 r. Jest to dwukondygnacyjny budynek drewniany posadowiony na drewnianych palach. Dach pokryty jest gontem. Podłogi wykonane z desek. Młyn był usytuowany nad rzeką Iłżanką. Głównymi elementami wyposażenia są: złożenie kamieni i walce do przemiału ziarna na mąkę, perlak do wyrobu kaszy jęczmiennej, elewatory kubełkowe, cylindryczny odsiewacz mąki, łuszczarka do gryki. Urządzenia napędzane były kołem wodnym oraz alternatywnie silnikiem elektrycznym. Młyn reprezentuje postępowy poziom technologii młynarstwa datujący się od początku XX w. Był czynny do około roku 1990.

Ścieżka wiedzie dalej do Zespołu wiejskiego.

Zespół wiejski

Na terenie Muzeum Wsi Radomskiej eksponowane są zabytki architektury ludowej, a wśród nich obiekty wchodzące w skład utworzonego zespołu wiejskiego: XIX- i XX-wieczne chałupy z Alojzowa, Kłonówka, Chomentowa, Jastrzębi i Bartodziejów, XX-wieczny Dom Ludowy z Jedlni i remiza z Antoniowa, kuźnia, spichlerze, stodoły, studnie, szopy, obory, kurniki, chlewy, ubikacje, a także gołębnik, suszarnia tytoniu, sieczkarnia i olejarnia.

W skład zespołu wiejskiego wchodzą:

Piec garncarski z Rędocina

Jest rekonstrukcją pieca do wypalania ceramiki, który znajduje się w warsztacie garncarskim Stefana Kwapisza w Rędocinie. Piec jest pierwszą częścią zagrody garncarza, planowanej jako element zespołu małomiasteczkowego.

Zagroda z Chomentowa

Reprezentuje siedzibę zamożnego rolnika z okolic Radomia z pierwszej dekady XX w. O zamożności jej gospodarza świadczy rodzaj i liczba budynków znajdujących się w zagrodzie. Oprócz obiektów typowych dla każdego gospodarstwa, takich jak stodoła i obora, znajdują się tu budowle o funkcji magazynu (spichlerz i szopa). Gospodarz wynajmował do prac rolnych wędrujących co roku w poszukiwaniu pracy biednych najemników zwanych bandosami. Miejscem spożywania przez nich posiłków były ustawione koło płotu dwa płaskie kamienie pochodzące z Niedabyla.

Sposób lokalizacji (budynki w przeważającej części wolnostojące) i osobne przeznaczenie dla każdego z nich świadczy o nowym stylu zagospodarowywania zagrody, który stał się modny na przełomie XIX i XX w. Do tego czasu liczba budynków była ograniczona. Występowały w zwartej formie często pod jednym dachem.

Jednym z głównych eksponatów zagrody z Chomentowa jest pochodząca z tej miejscowości chałupa z 1905 r. Jest to budynek drewniany na podmurówce z kamieni polnych, z dachem pokrytym strzechą słomianą ułożoną schodkowo. Chałupa z zewnątrz bielona jest wapnem z dodatkiem ultramaryny. Posiada wieloizbowe wnętrze w układzie dwutraktowym, czyli centralnie umieszczoną sień i za nią komorę.

Urządzenie wnętrz mieszkalnych odpowiada okresowi lat 30-40. XX w. i uwzględnia sukcesywne zmiany w ich wyposażaniu. Widoczne to jest w udoskonalonym systemie paleniskowym i ogrzewczym, zapewniającym ciepło we wszystkich pomieszczeniach, oraz we wprowadzaniu sprzętów i mebli znanych z warunków życia w mieście. W izbie czarnej zlokalizowany jest warsztat tkacki.

W skład Zagrody z Chomentowa wchodzą również: Chlew z Brzezinek Starych z 1905 r., Obora z Brzezinek Starych z 1910 r., Stodoła z Borek z 1860 r., Sieczkarnia z Janiszewa z II połowy XIX w., Szopa z Chomentowa z 1910 r., Spichlerz z wozownią z Chomentowa z 1940 r., Piwnica z Chomentowa z 1905 r., Bróg z Radomia, Ubikacja i studnia z Chomentowa.

Zagroda z Jastrzębi

Reprezentuje średniozamożne gospodarstwo chłopskie z obszaru Puszczy Kozienickiej. Gospodarstwa takie powstawały w wyniku zmian własnościowych związanych z komasacją gruntów oraz reformami uwłaszczeniowymi przeprowadzanymi w XIX w. w Królestwie Kongresowym. Prowadzono w nich na około 10 morgach ziemi uprawę zbóż oraz hodowlę zwierząt.

W skład zagrody z Jastrzębi wchodzą: Chałupa z Jastrzębi z 1870 r., Studnia z żurawiem z Mąkos Starych z końca XIX w., Spichlerz z Bartodziej z II poł. XIX w., Stodoła z Mąkos Nowych z poł. XIX w., Obora z Dąbrowy Jastrzębskiej z 1920 r. oraz Olejarnia z Mąkos Starych z 1920 r.

Zagroda z Kłonówka

Ilustruje warunki życia średniozamożnej rodziny, która na przełomie XIX i XX w. gospodarowała na dziesięciomorgowym gospodarstwie. Gospodarstwo to było prowadzone tradycyjnie, uprawiało się w nim zboża oraz hodowało bydło, nierogaciznę i konie. Najstarszym obiektem w zagrodzie z Kłonówka jest dom mieszkalny pochodzący z początku XIX w., najmłodszym zaś spichlerz wybudowany cztery lata przed wybuchem I wojny światowej. Nowe obiekty gospodarcze kontrastują ze starym domem mieszkalnym, którego jedna izba musiała pomieścić liczną rodzinę.

W skład zagrody z Kłonówka wchodzą: Chałupa z Kłonówka z 1825 r., Obora z Zawady Starej z 1880 r., Stodoła z Podzakrzówka z II poł. XIX w., Spichlerz z Makowa z 1910 r., Studnia z żurawiem z Kazimierzowa z końca XIX w.

Kuźnia wiejska z Trębowca

To budynek drewniany z 1934 r. posadowiony na podmurówce z kamieni polnych. Dach jest pokryty dranicami, z wysuniętym frontowym szczytem, który tworzy typowy dla kuźni podcień nad wejściem. Podłoże wewnątrz stanowi grunt rodzimy. Palenisko wraz z kominem wymurowane zostało z kamienia łamanego spojonego gliną. Nadmuch zapewnia miech skórzany. Kuźnia posiada pełne wyposażenie produkcyjne. Obok kuźni znajduje się drewniany kojec, który służył do wiązania konia w trakcie podkuwania.

Zagroda biedniacza z Bartodziejów

Reprezentuje położenie najbiedniejszej warstwy w obrębie społeczności wiejskiej, czyli osób nieposiadających własnej ziemi i utrzymujących się z pracy najemnej. Ich wynagrodzenie stanowiły głównie produkty rolne. Obiekt pełnił pierwotnie funkcję spichlerza, który składał się z dwóch komór, stryszku oraz piwnicy.

Na początku XX w. przerobiono go na mieszkanie, dobudowując urządzenia kuchenne i grzewcze: trzon kuchenny, piec chlebowy, piec grzewczy. Zamontowano też nad kuchnią kapę, która miała odprowadzać opary gotujących się potraw i dym z polan wygarnianych z pieca chlebowego. Wnętrze zaaranżowane jest na dom wiejskiej wyrobnicy, zielarki z przełomu XIX i XX w.

Zagrodę stanowią: Chałupa z Bartodziejów z II połowy XIX w. i Kurnik z Kociołek z początku XX w.

Remiza strażacka z Antoniowa

To typowy obiekt budowany we wsiach, w których mieściła się Ochotnicza Straż Pożarna. Budynek pochodzi z 1937 r. Ma konstrukcję szkieletową i jest posadowiony na fundamencie betonowym. Dach jest pokryty dachówką cementową, materiałem charakterystycznym w nowszych wiejskich obiektach w Radomskiem. Na dachu zainstalowana jest elektryczna syrena alarmowa.

W roku 1966 podzielono jednorodne wnętrze poprzez wbudowanie sceny z zasuwaną drewnianą “kurtyną”, ponieważ remiza zaczęła pełnić funkcję miejscowego domu kultury. W remizie przechowywano sprzęt pożarniczy, a także organizowano zabawy, pokazy filmowe i przedstawienia teatralne. Odbywały się tu również zebrania lokalnej społeczności.

Dom ludowy z Jedlni-Poświętnego

Pochodzi z roku 1933. Zbudowano go z drewna i posadowiono na podmurówce z cegły ceramicznej. Dach wielopołaciowy z naczółkami reprezentuje styl krakowski łamany z cechami dachów podhalańskich. Pokryty gontem, od frontu ma w połaci dwa “wole oczka” – niewielkie okienka. Oryginalne, nietypowe dla regionu radomskiego cechy architektoniczne, budynek zawdzięcza budowniczym, którymi byli górale.

Obiekt powstał ze składek mieszkańców parafii Jedlnia, którzy odpowiadając na inicjatywę proboszcza ks. Józefa Skoczeskiego, postanowili wybudować w Poświętnem Dom Kościelny, mający pełnić w parafii funkcje oświatowe. Znajdowała się w nim sala ze sceną oraz pokój gościnny na poddaszu.

Po wojnie budynek odebrano parafii w Jedlni i przekazano miejscowej gminie. Od tego czasu był wykorzystywany jako miejsce spotkań różnych organizacji młodzieżowych, m.in. Służby Polsce i Związku Młodzieży Polskiej. W jego pomieszczeniach odbywały się projekcje kinowe, występy estradowe oraz potańcówki. W latach 70. XX w. był coraz rzadziej użytkowany i w końcu został zamknięty.

Zagroda z Alojzowa

Jest typowa dla Przedgórza Iłżeckiego, gdzie budynki lub ich części powstawały z kamienia wapiennego, łatwo dostępnego w tym rejonie. Zagroda jest przykładem siedliska zamożnego gospodarza prowadzącego gospodarstwo rolno-hodowlane. Jej wyposażenie ma odzwierciedlać przemiany, jakie nastąpiły we wsiach położonych wokół Radomia w latach 60. XX w. Do najważniejszych należała elektryfikacja wsi i wprowadzenie kontraktowanych upraw roślin, takich jak len czy tytoń.

Polecany artykuł: Królewskie Źródła – spacer 35 km od Radomia

Ozdobą zagrody jest przydomowy ogródek i sad z małą pasieką. W sadzie rosną jabłonie, grusze, śliwy, wiśnie oraz maliny i jaśmin. Sad stanowi naturalną bazę dla hodowli pszczół, którą trudnili się właściciele chałupy z Alojzowa.

Głównym obiektem Zagrody z Alojzowa jest drewniana chałupa z 1901 r. Dach budynku jest pokryty strzechą słomianą ułożoną schodkowo. Chałupa posiada wieloizbowe wnętrze w układzie dwutraktowym, z centralnie umieszczoną sienią przelotową, która dzieli dom na część mieszkalną (kuchnia i izba) oraz gospodarczą (komora i spichlerzyk). Chałupa była własnością rodziny Falkiewiczów, w której przez trzy pokolenia sprawowany był urząd wójta. Wnętrze urządzone zostało na potrzeby dwupokoleniowej rodziny z lat 60. XX w. Znajduje się tu m.in. odbiornik radiowy i elektryczna pralka “Frania”.

Stodoła sześcioboczna z Grójca

Pochodzi z II połowy XIX w. Zbudowana jest z drewna i osadzona na podmurówce z kamieni polnych. Stodoła jest wzniesiona na planie sześcioboku. Dach pokryty został strzechą słomianą, z centralną wieżyczką zwaną latarką, której okienka zapewniały doświetlenie wnętrza stodoły. Bryła budynku jest obca architektonicznie dla okolicznego pejzażu, ponieważ jej pierwszymi właścicielami byli Rosjanie. Stodoła została wybudowana na potrzeby grójeckiego majoratu, czyli majątku ziemskiego, którego właścicielem był oficer carski. Wzorowany na stodołach wielkoruskich obiekt jest niemym świadkiem tragicznej historii Polski, która w XIX w. znajdowała się pod zaborami i była okupowana przez obce wojska.

Zagroda z Puszczy Kozienickiej

Reprezentuje średniozamożne gospodarstwo nastawione na gospodarkę rolno-hodowlaną, które rozwinęło się po uwłaszczeniu chłopów. W skład zagrody wchodzą: Chałupa z Jastrzębi z 1870 r., Spichlerz z Bartodziejów z II połowy XIX w., Stodoła z Mąkosów Nowych z II połowy XIX w., Obora z Dąbrowy Jastrzębskiej z 1920 r. oraz Studnia z żurawiem z Mąkosów Starych.

Zespół sakralny

Dopełnieniem obrazu życia wsi prezentowanego w Muzeum Wsi Radomskiej jest zespół obiektów sakralnych z katolickim XVIII-wiecznym kościołem z Wolanowa, jednym z nielicznych zabytkowych, drewnianych kościołów zachowanych na Mazowszu. W zespole sakralnym znajdują się również: XIX-wieczna dzwonnica z Wielgiego, przydrożny krzyż wotywny z Pionek z okresu I wojny światowej oraz przydrożne kapliczki.

Przydrożne krzyże i przyzagrodowe kapliczki, nierozerwalnie związane z wiejskim krajobrazem, są niemym świadkiem ludzkich tragedii i nadziei, świadczą o religijności mieszkańców danej wsi.

Zespół wiatraków

Pierwsze wiatraki pojawiły się na ziemiach polskich na przełomie XIII i XIV w. Służyły do produkcji mąki i wykorzystywały siłę wiatru do napędzania maszyn mielących. Ich wyposażenie stanowiły mechanizmy pozwalające korygować ustawienie skrzydeł w stosunku do kierunku wiatru. Ze względu na te mechanizmy wyróżniano trzy typy wiatraków: koźlaki, paltraki i holendry.

W Muzeum Wsi Radomskiej znajduje się jeden paltrak oraz cztery koźlaki. Do zwiedzania udostępniono wiatraki koźlaki z Grabowca i Kajetanowa.

W XVII w. pojawił się w Polsce nowy typ wiatraka, w którym obracała się tylko drewniana głowica ze skrzydłami, tzw. czapa, natomiast wsparty na fundamentach korpus pozostawał nieruchomy. Takie wiatraki nazywane były holendrami, a to z tego powodu, że rozpowszechniły się na terenach dzisiejszej Holandii. Holendry nie są jednak typowym elementem krajobrazu wsi radomskiej, dlatego też w skansenie nie ma takiego wiatraka.

Jednym z wiatraków zachowanym w najlepszym stanie jest wiatrak koźlak z Grabowca z 1930 r. Posadowienie wiatraka jest związane ze sposobem obracania go w celu nastawienia śmig do kierunku wiatru. Typ wiatraka zwany koźlakiem można było obracać na centralnym pionowym słupie zwanym sztymbrem, który stanowił część kozła – podstawy wiatraka ustawionej na kamieniach zagłębionych w grunt.

Polecny artykuł: Centrum Rzeźby Polskiej w Orońsku

Koźlak z Grabowca jest trójkondygnacyjny, najniższą stanowi kozioł, powyżej znajduje się cylindryczny odsiewacz mąki, skrzynia mączna, elewator do mlewa oraz dwa młynki do wyrobu kaszy – tatarczak do kaszy gryczanej i jagielnik do kaszy jaglanej. Na najwyższej kondygnacji usytuowany jest mlewnik walcowy do wyrobu mąki, tradycyjne kamienie służą zaś do wyrobu śruty dla zwierząt. Wiatrak reprezentuje postęp, jaki nastąpił w technologii młynarstwa na początku XX wieku.

Oprócz wiatraka z Grabowca w muzeum znajduje się pięć innych wiatraków: z Gniewoszowa, z Kajetanowa, z Wierzbicy i Dąbrowy Jastrzębskiej.

Zespół dworski

Nieodłącznym elementem wiejskiego krajobrazu były ozdobione kolumnowymi gankami szlacheckie dwory, położone zazwyczaj w pobliżu folwarku, stanowiącego zaplecze gospodarcze całego majątku. Dwór i folwark wyróżniały się z zabudowy wsi.

Najładniejszym obiektem zespołu dworskiego jest Dworek z Pieczysk z 1780 r., obustronnie otynkowany i bielony wapnem, na podmurówce z kamieni polnych, podpiwniczony. Dach pokryto gontem.

Układ pomieszczeń jest dwutraktowy. Po lewej stronie znajduje się jadalnia z pokojem kredensowym i sypialnia z sienią, z której prowadzi wejście na poddasze. Po prawej stronie jest gabinet i salon.

Centralna przelotowa sień przechodzi przez arkadowe sklepienie w podstawie komina, który łączy kanały dymowe ze wszystkich urządzeń grzewczych. Wejścia osłaniają ganki o dwóch masywnych drewnianych kolumnach, przykryte dwupołaciowymi dachami.

Pierwszymi właścicielami dworku i folwarku Pieczyska byli bracia Fryczowie. Po roku 1934 dworek pełnił funkcję plebanii.

W skład zespołu dworskiego wchodzą również następujące obiekty: Dwór z Pieczysk, Dwór z Brzeziec, Kuźnia dworska z Przysuchy, Czworaki z Konar, Spichlerz dworski z Wilkowa, Kurnik dworski z Konar, Kaplica z Rdzuchowa-Kolonii, Kaplica dworska z Rdzuchowa-Kolonii.