Krzemionki Opatowskie – rezerwat i kopalnia krzemienia sprzed 5500 lat

Muzeum Archeologiczne i Rezerwat “Krzemionki” to unikatowy zespół neolitycznych kopalń krzemienia pasiastego, położony w województwie świętokrzyskim, w miejscowości Sudół, około 8 kilometrów na północny wschód od Ostrowca Świętokrzyskiego. W 1994 roku Krzemionki Opatowskie zostały wpisane na listę zabytków, a w 2019 roku obiekt został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

Krzemionki Opatowskie to atrakcja na skalę światową, przyciągająca turystów nie tylko z Polski. Obiekt jest cennym źródłem wiedzy o rozwoju technologii i handlu w okresie neolitu i wczesnej epoki brązu, a także stanowi świadectwo prehistorycznego górnictwa krzemienia pasiastego. W Krzemionkach odkryto wyrobiska górnicze o różnych kształtach i rozmiarach. Niektóre z nich były wykorzystywane do wydobycia krzemienia przez setki lat. Krzemień pasiasty był wykorzystywany do produkcji takich narzędzi jak siekiery, noże, dłuta, groty strzał i włóczni.

Krzemionki Opatowskie – historia wydobycia krzemienia pasiastego

Wydobycie krzemienia w tym regionie rozpoczęło się już w okresie neolitu, czyli około 5500 lat temu. Było to w czasie, kiedy w Egipcie budowano piramidy. Wydobywany w Krzemionkach krzemień pasiasty był cennym surowcem wykorzystywanym do produkcji narzędzi i broni. W okresie neolitu i wczesnej epoki brązu krzemień z Krzemionek był eksportowany na znaczne odległości, m.in. na tereny dzisiejszych Niemiec, Czech i Ukrainy.

Wydobycie krzemienia w Krzemionkach odbywało się w sposób zorganizowany i wymagało dużego nakładu pracy. Górnicy drążyli wąskie chodniki, które prowadzili do pokładów krzemienia. Krzemień był następnie wydobywany za pomocą specjalnych narzędzi, takich jak młotki i dłuta.

W Krzemionkach Opatowskich wydobywano krzemień metodą odkrywkową i podziemną. W przypadku metody odkrywkowej krzemień wydobywano z powierzchni ziemi, wykorzystując do tego celu drewniane łopaty i kilofy. Metoda podziemna wymagała budowy szybów i chodników, którymi można było dotrzeć do krzemienia znajdującego się na głębokości kilkunastu metrów.

Krzemień pasiasty jest to odmianą krzemienia charakteryzującą się pasami o różnej barwie. Pasy te powstają w wyniku naprzemiennego nakładania się warstw krzemionki i innych minerałów. Krzemień pasiasty jest bardzo twardy i odporny na ścieranie, co czyni go idealnym materiałem do produkcji narzędzi i broni.

Powstanie Muzeum Archeologicznego i Rezerwatu Krzemionki

Prahistoryczne kopalnie krzemienia w Krzemionkach odkrył w 1922 roku geolog i paleontolog Jan Samsonowicz, który opracował mapę geologiczną ówczesnego powiatu opatowskiego oraz prowadził badania terenowe. Pierwszymi badaniami archeologicznymi w Krzemionkach zajął się w 1925 roku Józef Żurowski, który zbadał kilka podziemnych wyrobisk. W latach 60. XX wieku rozpoczęto systematyczne badania, które doprowadziły do odkrycia ponad 4000 wyrobisk górniczych.

Polecany artykuł: Podziemna Trasa Turystyczna w Sandomierzu

W 1969 roku w Krzemionkach w Krzemionkach otwarto terenowy Oddział Państwowego Muzeum Archeologicznego  prezentujący historię wydobycia krzemienia w tym rejonie. Muzeum posiada bogate zbiory, w tym m.in. narzędzia i broń wykonane z krzemienia pasiastego, a także rekonstrukcje wyrobisk górniczych. Obiekt jest zarządzany przez Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim.

Muzeum składa się z kilku wystaw. Na wystawie głównej można zobaczyć m.in. wyrobiska górnicze, narzędzia i broń wykonane z krzemienia pasiastego, a także rekonstrukcję prehistorycznej osady. Na wystawie multimedialnej można zobaczyć filmy i animacje prezentujące proces wydobycia krzemienia.

Jak dojechać do Krzemionek Opatowskich

Muzeum Archeologiczne i Rezerwat “Krzemionki” znajduje się 8 km od Ostrowca Świętokrzyskiego tuż przy drodze wojewódzkiej nr 754, pomiędzy wsiami Sudół i Magonie w kierunku Bałtowa.

Najłatwiej dojechać tu samochodem. Osoby niezmotoryzowane mogą dojechać pociągiem lub autobusem do Ostrowca Świętokrzyskiego, a następnie skorzystać z busa TransKatrina (linia nr 110).

Godziny zwiedzania Muzeum Krzemionek Opatowskich

Muzeum jest nieczynne dla zwiedzających we wtorki oraz w dniach: 1 stycznia, 6 stycznia, Wielkanoc, 1 listopada, 11 listopada, 23 – 26 grudnia, 31 grudnia.

Ceny biletów wstępu

Bilet ulgowy przysługuje dzieciom do 7. roku życia, uczniom, studentom, osobom niepełnosprawnym, osobom powyżej 65. roku życia, emerytom i rencistom.

W poniedziałki można zwiedzać Muzeum bezpłatnie.

Zwiedzanie Muzeum Archeologicznego “Krzemionki Opatowskie”

Zwiedzanie Krzemionek Opatowskich obejmuje ekspozycję stałą w budynku muzeum, wystawę czasową, trasę turystyczną z podziemiami oraz zrekonstruowaną osadę neolityczną. Czas zwiedzania całego kompleksu zajmuje minimum 2 godziny. 

W kopalni jest dość chłodno. Warto zatem zabrać ze sobą coś cieplejszego. Należy również pamiętać o wygodnym obuwiu.

Zwiedzanie Muzeum Archeologicznego i Rezerwatu Krzemionki wymaga wcześniejszej rezerwacji telefonicznej lub mailowej. Kolejne tury zwiedzania z przewodnikiem odbywają się z częstotliwością co 30 minut. Szczegółowy wykaz godzin wejścia oraz możliwości rezerwacji biletów można sprawdzić na oficjalnej stronie internetowej Muzeum Historyczno-Archeologicznego w Ostrowcu Świętokrzyskim.

Ekspozycja muzealna

Wystawa muzealna Krzemionek Opatowskich podzielona jest na dwie części. Jest ona przygotowana bardzo starannie pod względem merytorycznym, jak również bardzo ciekawie prezentuje się pod kątem wizualnym. 

Pierwsza część wystawy przedstawia życie codzienne pradziejowych górników w rejonie. Oprócz ciężkiej pracy w kopalni krzemienia górnicze rodziny zajmowały się również rolnictwem oraz hodowlą zwierząt. Obejścia zostały odtworzone z wielką starannością. Rekonstrukcję wioski neolitycznej można zobaczyć w dalszej części zwiedzania, na terenie rezerwatu. 

Druga część ekspozycji pokazuje warunki w jakich wydobywano krzemień w prehistorycznych kopalniach w neolicie i wczesnej epoce brązu. Ważnym elementem wystawy są eksponaty pochodzące z czasów starszej epoki kamienia (paleolitu), aż po czasy nowożytne. Wśród nich można zobaczyć ozdoby z brązu i różne przedmioty z żelaza.

Neolityczna kopalnia krzemienia pasiastego – trasa turystyczna

Trasa turystyczna w Krzemionkach liczy 1,5 km i prowadzi przez jedno z najlepiej zachowanych wyrobisk górniczych. Podczas zwiedzania z przewodnikiem oglądamy oryginalne wyrobiska neolitycznych kopalń, hałdy górnicze oraz zagłębienia poszybowe. Tworzą one niezwykły krajobraz przemysłowy sprzed 5000 lat. Najciekawszą częścią trasy turystycznej jest jedyna kopalnia krzemienia pasiastego z czasu neolitu, w której można zobaczyć zachowane oraz częściowo zrekonstruowane wyrobiska. 

W Krzemionkach można zobaczyć dwa główne rodzaje wyrobisk:

• szyby – pionowe otwory, przez które górnicy wchodzili i wychodzili z wyrobisk,
• chodniki – poziome lub pochyłe korytarze, którymi transportowano krzemień.

Trasa, którą pokonujemy w kopalni jest długa na około 465 metrów i osiąga pod ziemią głębokość prawie 12 metrów. Pod ziemią panuje stała temperatura 5 do 9 stopni. To jedyny tego typu obiekt na świecie otwarty dla szerszej publiczności.

Warto wspomnieć, że neolityczne kopalnie krzemienia pasiastego są zimowiskiem dla kilku gatunków nietoperzy w tym nocka dużego. 

Rekonstrukcja osady neolitycznej

W Krzemionkach można zobaczyć rekonstrukcję neolitycznej osady, w której mieszkali górnicy z rodzinami. Rekonstrukcja powstała na początku lat 90. XX wieku zajmuje powierzchnię około 1,5 hektara. Warto jednak wiedzieć, że w Krzemionkach istniało jedynie tymczasowe obozowisko górników. Najbliższa zaś pradawna osada istniała na wzgórzu Gawroniec w Ćmielowie. 

Osada składa się z czterech domów mieszkalnych zrekonstruowanych na podstawie dokumentacji z badań archeologicznych prowadzonych w Dobroniu, Brzeziu i Sicinach. Zrekonstruowane górnicze chaty używane były przez trzy różne kultury, których przedstawiciele pracowali w prehistorycznych kopalniach krzemienia pasiastego: pucharów lejkowatych i kultury amfor kulistych oraz kultury mierzanowickiej. Na terenie osady znajduje się także rekonstrukcja grobowca megalitycznego z Broniszowic, który prezentuje prehistoryczne wierzenia i obrzędy pogrzebowe. Osada jest otoczona palisadą i rowem obronnym. 

Wioska neolityczna w Krzemionkach jest miejscem imprez plenerowych, podczas których można obejrzeć m.in. inscenizacje odtwarzane przez grupy rekonstrukcyjne z różnych krajów (m.in. walki legionów rzymskich).

Rezerwat przyrody Krzemionki

Rezerwat przyrody “Krzemionki” powstał w 1995 roku i obejmuje pas wychodni wapieni górnej jury z neolitycznymi kopalniami krzemienia pasiastego. Łączna powierzchnia rezerwatu przyrody wynosi ponad 370 hektarów. 

Na terenie “Krzemionek” rośnie 39 gatunków roślin rzadkich i chronionych, z których część objęta jest ścisłą ochroną. Występują tu tak rzadkie rośliny jak m.in. zawilec wielkokwiatowy, wawrzynek główkowy, dzwonecznik wonny i lilia złotogłów.

W rezerwacie można spotkać także bardzo rzadkie gatunki motyli, jak na przykład: modraszka aleksisa i wielenę plamowstęgą. Na terenie Krzemionek żyje także bardzo rzadki i piękny wąż – gniewosz plamisty.

Z bardziej pospolitych zwierząt występujących na terenie Krzemionek należy wymienić wilki, łosie, jelenie borsuki i kuny.