Wycieczka do Iłży – co zobaczyć 25 km od Radomia?

Kierując się z Radomia na południe drogą krajową nr 9 po 25 kilometrach docieramy do niewielkiego 5-tysięcznego miasteczka. To Iłża – miejscowość położona nad rzeką Iłżanką, na Przedgórzu Iłżeckim, na pograniczu Gór Świętokrzyskich i Niziny Mazowieckiej. Iłża to idealne miejsce na rowerowy wypad lub niedzielną wycieczkę samochodem.

Kiedy wjeżdżamy do miasta, kierujemy się w stronę rynku szukając parkingu. Nad miastem górują ruiny, będące pozostałością wzniesionego około roku 1340 zamku biskupów krakowskich. To główny cel wycieczki do Iłży.

Iłża od zawsze robiła duże wrażenie na podróżnikach. Jeden z XIX-wiecznych podróżników tak opisywał tą miejscowość:

Wśród gór, na powabnej dolinie, zielonymi zarośniętej łąkami, leży odwieczne miasteczko Iłżą nazwane, rzeką Białą, inaczej Iłżycą, w rozmaitych kierunkach po dolinie wijącą się, przerżnięte. (…) Domostwa jej po większej części murowane, gontami pokryte. (…) Nad miastem na przykrej, wysokiej, wapiennej górze istnieją szczątki zamczyska, w którym chwilowo przemieszkiwali panowie Iłży, biskupi krakowscy; a częstokroć i królowie szukali spoczynku po mozolnych pracach dla dobra narodu podjętych.

Iłża – rys historyczny

Początki osady związane są z miejscem zwanym dziś “kopcem tatarskim”, położonym przy drodze na Sienno, w odległości około 1.500 metrów od rynku. W miejscu tym istniał drewniano-ziemny gródek obronny, wokół którego rozwinęła się osada rzemieślniczo-kupiecka.

Miejscowość była własnością biskupów krakowskich. Stanowiła dziedzictwo zamożnego rodu Odrowążów. Biskup krakowski Iwo Odrowąż włączył ją do dóbr zarządzanej przez siebie diecezji i przypuszczalnie w 1239 r., za przyzwoleniem księcia Bolesława Wstydliwego, nadał osadzie prawa miejskie.

Najazdy tatarskie w latach 1241 i 1260 zniszczyły istniejąca osadę. Po tych wydarzeniach zaczęto budować obiekt obronny na wzgórzu. U podnóża powstałego zamku zaczęła rozwijać się osada handlowa, której nadano prawa magdeburskie. Wyznaczono również kwadratowy rynek z wychodzącymi z naroży ulicami, a także wybudowano kościół.

Występujące w okolicy rudy żelaza przyczyniły się do rozwoju kuźni, zaś na rzece Iłżance zaczęły powstawać liczne młyny. W dokumencie wydanym w 1333 r. figurują nazwiska ówczesnych właścicieli kuźnic: Peczold i Mikołaj. W XIV wieku istniał w Iłży cech garncarski, należący do najstarszych w kraju. Złoty okres dla iłżeckiego garncarstwa to wiek XVI i XVII. Produkty miejscowego rzemiosła trafiały nie tylko do innych miast Polski, ale także za granicę.

W XVI wieku miasto mogło pochwalić się urządzeniami sanitarnymi: wodociągiem, kanalizacją i łaźnią miejską. Ulice częściowo były wybrukowane, a na rynku stał okazały ratusz z salą obrad rady miejskiej, archiwum, więzieniem i składami kupieckimi.

Iłża została zniszczona w XVII stuleciu podczas potopu szwedzkiego i od tego czasu zaczął się powolny upadek miasta.

W roku 1788 kończy się wielowiekowa władza biskupów krakowskich nad miastem. Iłża staje się własnością rządową.

W 1823 r. Levi Suliga Sunderland uruchomił w Iłży sławną Fabrykę Fajansu (obecnie tzw. “Dom Sunderlanda”). W 1825 r. działało w mieście 50 warsztatów garncarskich (stąd słynna ceramika iłżecka). Silne zniszczenia przynoszą miastu walki powstania styczniowego.

Pod Iłżą w 1863 r. walczyły oddziały powstańcze, a w jednej z potyczek zginął dowódca oddziału, pułkownik Dionizy Czachowski.

Polecany artykuł: Królewskie Źródła – spacer 35 km od Radomia

Sześć lat później Iłża traci prawa miejskie, przywrócone ponownie w roku 1964. Kolejne zniszczenia Iłży zostały spowodowane przez I i II wojnę światową.

W 1950 r. Iłżę połączono linią wąskotorową ze Starachowicami. Linią wąskotorową realizowano przewozy towarowe i pasażerskie. Ostatecznie dla ruchu pasażerskiego linię zamknięto w 1986 r. Od 2008 r. w sezonie turystycznym można dojechać kolejką do arboretum w Marculach. Kolej wąskotorowa jest wpisana do rejestru zabytków od roku 1995. W Iłży zachował się dawny budynek stacyjny.

Dzieje zamku w Iłży

Włodarze Iłży już w XIII wieku wystawili na górującym nad miastem wzgórzu drewniany zamek, z dominującą do dziś masywną, murowaną wieżą. Na jego miejscu biskup krakowski Jan Grot wzniósł około roku 1340 murowaną gotycką warownię. Zamek posłużył wkrótce fundatorowi za schronienie w czasie jego waśni z Kazimierzem Wielkim.

W drugiej połowie XIV wieku Florian z Mokrska obwarował miasto łącząc mury obronne z zamkiem, dzięki czemu powstał często stosowany w średniowieczu jednolity system fortyfikacyjny obejmujący miasto i zamek. W podobny sposób obwarowany został ówcześnie Radom, Sandomierz, Opoczno, Bodzentyn i Szydłów. Wjazd do Iłży zapewniały trzy bramy.

Po przejęciu dóbr biskupich przez skarb państwa, u schyłku XVIII stulecia lokatorami zamku byli dzierżawcy. W początkach XIX wieku Austriacy urządzili w zamku szpital wojskowy, który istniał bardzo krótko. W pozostałych nadających się ku temu komnatach mieszkańcy Iłży organizowali publiczne zabawy. Ostania miała tragiczny koniec – w zamku wybuchł groźny pożar. Od tego momentu zamek zaczął popadać w ruinę. W 1963 r. na terenie ruin przeprowadzono badania architektoniczno-archeologiczne oraz podjęte zostały prace zabezpieczające ruinę przed dalszą dewastacją.

Z zachowanych opisów i rycin zamek jawi się jako wspaniała rezydencja, obwarowana i wyposażona w pełne przepychu wnętrza. Zamek iłżecki przez długie wieki tętnił życiem. Oprócz biskupów krakowskich, w zamku bywało wiele znamienitych osób. Gościli tu m.in. król Władysław Jagiełło, Aleksander Jagiellończyk, Zygmunt I Stary, Zygmunt III Waza, Władysław IV. Na zamku ucztowano, paktowano i przypuszczalnie również spiskowano.

Średniowieczne mury obronne rozebrano w 1821 r. Podczas prac w mieście po drugiej wojnie światowej natrafiono w kilku miejscach na niewielkie fragmenty tych murów.

Dzień dzisiejszy zamku

Ruiny iłżeckiego zamku zostały odrestaurowane, odbudowane i zadaszone. Baszta również przeszła renowację i stanowi obecnie doskonały punkt widokowy. Cały teren dawnego zamku udostępniony jest do zwiedzania. Zamkiem opiekuje się Muzeum Regionalne w Iłży.

Godziny zwiedzania

Zamek w Iłży dostępny jest do zwiedzania codziennie w godzinach od 08:00 do 16:00.

Cennik biletów wstępu

Iłża i turnieje rycerskie

Dużą atrakcją tego miejsca są coroczne turnieje rycerskie organizowane w pierwszy weekend maja. Na tą imprezę zjeżdżają tłumy turystów, aby podziwiać pokazy walk rycerskich, pokazy konne, popisy sokolników oraz osób kultywujących tradycje rzemieślnicze. Impreza jest doskonałym pomysłem na rozrywkę dla małych dzieci, które przez zabawę mogą poznać obyczaje dawnej Polski.