Cmentarz na Pęksowym Brzyzku w Zakopanem

Niedaleko dolnych Krupówek w Zakopanem przy ul. Kościeliskiej znajduje się tzw. Stary Kościółek, obok którego mieści się cmentarz na Pęksowym Brzyzku. Cmentarz powstał w połowie XIX wieku na gruncie ofiarowanym przez Jana Pęksę, stąd nazwa “pęksów brzyzek” (brzyzek oznacza urwisko nad potokiem). Od momentu pochowania na nim dr Tytusa Chałubińskiego stał się nekropolią wręcz narodową i zaczęto na nim chować z czasem wyłącznie ludzi zasłużonych dla Tatr i Zakopanego. Jest to jedna z najsłynniejszych nekropoli polskich, która o każdej porze roku przyciąga turystów.

Na cmentarzu na Pęksowym Brzyzku znajduje się ponad 500 grobów, w tym ponad 250 grobów osób zasłużonych. Nagrobki na tym cmentarzu wykonano w różnych stylach – od drewnianych dzieł sztuki sakralnej po głazy ściągnięte z Tatr i żelazne krzyże z zakopiańskich Kuźnic. Wiele z nagrobków powstało w pracowni Władysława Hasiora. Na terenie nekropolii spoczywają tak znane osoby jak m.in.: Stanisław Witkiewicz, Władysław Orkan, Kazimierz Przerwa-Tetmajer.

Cmentarz na Pęksowym Brzyzku to jedyne takie miejsce w Zakopanem, które oparło się współczesnym zakusom modernizacyjnym. Nawet ostatnie mogiły, wkomponowane idealnie w krajobraz nekropolii, skłaniają do zadumy.

Cmentarz na Pęksowym Brzyzku – krótka historia

Teren obecnego cmentarza leżący po obu stronach potoku Młyniska aż do ujścia do Cichej Wody należał do rodziny Gąsieniców. Dokładnie w miejscu obecnego targowiska pod Gubałówką nad wodą stał pierwszy młyn zakopiański, sprzedany następnie w XVIII wieku Szymonowi Pęksie.

Cmentarz na Pęksowym Brzyzku został założona w roku 1851 staraniem pierwszego zakopiańskiego proboszcza ks. Józefa Stolarczyka. Wydawać by się mogło, że nie było to bardzo karkołomne przedsięwzięcie, ale prawdziwym wyzwaniem dla proboszcza było nakłonienie zakopiańczyków do korzystania z tego cmentarza. Trzeba bowiem wiedzieć, że mieszkańcy Zakopanego przywykli do grzebania zmarłych w Chochołowie, a wcześniej w Czarnym Dunajcu. No i oczywiście nie bez znaczenia był fakt, że pochówek w sąsiednich wsiach był tańszy niż na nowoutworzonym cmentarzu w Zakopanem. Ks. Józef Stolarczyk był również pomysłodawcą muru cmentarnego wzorowanego na stylu włoskim.

W roku 1931 Cmentarz na Pęksowym Brzyzku został uznany za zabytek narodowy przez wojewódzkiego konserwatora zabytków. Została mu także nadana nazwa Cmentarza Zasłużonych.

Polecany artykuł: Zakopiańskie sanktuarium na Krzeptówkach

W początkowym okresie cmentarz rozciągał się aż do potoku Młyniska, a więc zajmował dużo większą powierzchnię niż obecnie. W czasie II wojny światowej hitlerowscy okupanci zmniejszyli go o blisko jedną trzecią, przebijając odcinek drogi do dolnej stacji kolejki na Gubałówkę.

Obecny wygląd muru cmentarnego pochodzi z lat pięćdziesiątych XX wieku i jest efektem jego renowacji przez ks. Jana Tobolaka, ówczesnego proboszcza. Na murze umieszczono kilkanaście płaskorzeźb wykonanych pod kierunkiem Antoniego Kenara.

Aktualnie cmentarz na Pęksowym Brzyzku jest miejscem pochówku osób zasłużonych dla Zakopanego, Podhala i Polski, ale znajdują się tu również grobowce rodzinne rodów góralskich – Gąsieniców, Walczaków, Pęksów.

Cmentarz na Pęksowym Brzyzku – zwiedzanie

Do cmentarza na Pęksowym Brzyzku najłatwiej dotrzeć z Dolnych Krupówek. Idąc Krupówkami w stronę Gubałówki należy skręcić w lewo w ulicę Kościeliską.

Około 200 metrów dalej zobaczymy stary drewniany kościółek, za którym znajduje się zabytkowy cmentarz.

W odróżnieniu od wielu nekropolii tej rangi np. warszawskich Powązek, cmentarz na Pęksowym Brzyzku nie emanuje ani drętwą atmosferą, ani pompastycznym tragizmem. Nie panuje tu cmentarny smutek, ani nie przytłaczają nas ponure myśli o śmierci.

Godziny otwarcia cmentarza

Ceny wejściówek na teren cmentarza

Brama cmentarza na Pęksowym Brzyzku

Zatrzymujemy się przed bramą wejściową, zaprojektowaną przez Stanisława Witkiewicza, a wykonaną z kuźnickiego żelaza. Po prawej stronie bramy wiszą tablice.

Ojczyzna to ziemia i groby. Narody tracąc pamięć, tracą życie. Zakopane pamięta 1848-1944.

Na środkowej tablicy przytoczono rozporządzenie wojewódzkiego konserwatora zabytków z 1931 r., uznające cmentarz za zabytek narodowy. Trzecia tablica jest poświęcona tatrzańskim kurierom działającym w latach 1939-1944.

Cmentarz na Pęksowym Brzyzku ma tylko jedną aleję, po której bokach w kilku rzędach usytuowane są nagrobki, a znaczna ich część to wspaniałe dzieła sztuki powstałe w pracowniach okolicznych artystów.

Lewa strona alei cmentarza

Tuż za bramą cmentarną widzimy okazały grobowiec Władysława Florkiewicza – współtwórcy Muzeum Tatrzańskiego. W drugim rzędzie znajduje się grób pierwszego proboszcza Zakopanego – księdza Józefa Stolarczyka. Nieco dalej są grobowce rodzinne Stanisława i Mariana Sokołowskich – badaczy tatrzańskiej przyrody, grób rodziny Chramców, w którym pochowano m.in. słynnego wójta Zakopanego – Andrzeja Chramca, a także grobowiec rodziny Pawlikowskich.

W dalszej części alejki znajdują się groby osób związanych z Muzeum Tatrzańskim. Przy samej alei widzimy skromny grób dyrektora Muzeum Tatrzańskiego – Juliusza Zborowskiego, a pod murem cmentarnym groby współtwórców Muzeum: Marii i Bronisława Dembowskich oraz Bronisławy Kondratowiczowej.

Po lewej stronie centralnej części alei odnajdujemy grobowce Władysława Orkana i Kazimierza Przerwy-Tetmajera, którego prochy zostały tu przeniesione w 1986 r. z warszawskich Powązek. W drugim rzędzie znajdują się mogiły bardzo znanych legendarnych osobistości związanych z Zakopanem – Jana Krzeptowskiego-Sabały, dr Tytusa Chałubińskiego i Stanisława Witkiewicza.

Dalej docieramy do grobów osób związanych z zakopiańską Szkołą Przemysłu Drzewnego i późniejszym Liceum Plastycznym. Przy głównej alei są pochowani: Karol Stryjeński, Antoni Kenar i Antoni Rząsa, a w drugim rzędzie – Władysław Hasior. Pod samym ogrodzeniem pochowany jest Dionizy Bek – redaktor naczelny “Przeglądu Zakopiańskiego”.

Docieramy do końca alei. Tutaj na murze cmentarza umieszczone zostały tablice upamiętniające:

• Mieczysława Karłowicza (1876-1909) – kompozytora, taternika, i fotografika,
• Karola Szymanowskiego (1882-1937) – kompozytora,
• Oswalda Balzera (1858-1933) – historyka, reprezentującego rząd Galicji w słynnym sporze z Węgrami o Morskie Oko.

Osoby pochowane po lewej stronie alei w kierunku od bramy cmentarza na Pęksowym Brzyzku

• Józef Stolarczyk (1816-1893) – pierwszy proboszcz Zakopanego,
• Andrzej Chramiec (1859-1939) – lekarz oraz wójt Zakopanego,
• Michał Kirkor (1871-1907) – taternik, lekarz, działacz Towarzystwa Tatrzańskiego,
• Jan Gwalbert Pawlikowski (1860-1939) – publicysta, działacz ochrony przyrody, literaturoznawca,
• Juliusz Zborowski (1888-1965) – historyk, etnograf i znawca Podhala,
• Jan Krzeptowski-Sabała (1809-1894) – gawędziarz i muzykant,
• Tytus Chałubiński (1820-1889) – lekarz, taternik, działacz społeczny, propagator turystyki górskiej, popularyzator Zakopanego,
• Władysław Orkan (Franciszek Smaciarz) (1875-1930) – pisarz, publicysta i działacz podhalański.
• Kazimierz Przerwa-Tetmajer (1865-1940) – czołowy poeta Młodej Polski,
• Stanisław Witkiewicz (1851-1915) – twórca stylu zakopiańskiego, architekt, malarz, pisarz,
• Bronisław Piłsudski (1866-1918) – etnolog i etnograf, brat Józefa Piłsudskiego,
• Karol Stryjeński (1887-1932) – nauczyciel, plastyk, architekt, działacz turystyczny,
• Antoni Kenar (1906-1959) – pedagog, rzeźbiarz, taternik,
• Józef Kapeniak (1906-1977) – pisarz,
• Władysław Hasior (1928-1999) – plastyk, nauczyciel, rzeźbiarz, malarz,
• Antoni Rząsa (1919-1980) – artysta rzeźbiarz,
• Włodzimierz Wnuk (1915-1992) – pisarz, publicysta i działacz podhalański,
• Franciszek Marduła (1909-2007) – lutnik, pedagog, narciarz i sportowiec,
• Wacław Felczak (1916-1993) – historyk, kurier i emisariusz Rządu RP na uchodźstwie.

Prawa strona alei cmentarza

Na końcu alei cmentarza na Pęksowym Brzyzku zawracamy i kierujemy się w stronę bramy, oglądając groby położone po drugiej stronie alei.

W drugim rzędzie od alejki widzimy niepozorny nagrobek jednego z najsłynniejszych przewodników tatrzańskich – Macieja Sieczki. W głębi uwagę przykuwa wykonany z dużego głazu tatrzańskiego nagrobek przewodnika i kuriera tatrzańskiego Józefa Krzeptowskiego.

Tutaj znajdują się również groby innych ludzi gór: przewodników Jędrzeja Wali i Stanisława Gąsienicy-Byrcyna oraz taternika i pisarza Jana Długosza. Bliżej alei zostali pochowani Zofia Radwańska i Witold Paryski – encyklopedyści tatrzańscy. W pobliżu muru cmentarza wzniesiono symboliczną mogiłę katyńską. Niedaleko znajduje się również symboliczna mogiła naczelnika TOPR-u i wybitnego alpinisty Piotra Malinowskiego.

Dalej znajduje się oryginalny grób słynnego meteorologa Józefa Fedorowicza. Nieopodal zaś widzimy grób literata i gawędziarza góralskiego Adama Pacha oraz Heleny Roj-Kozłowskiej, malarki na szkle i współtwórczyni scenariusza “Harnasiów” Karola Szymanowskiego. Dalej, w stronę bramy, znajdują się nagrobki poety Tomasza Gluzińskiego oraz kompozytorów Jana Pasierba-Orlanda i Wacława Geigera.

W połowie alei docieramy do grobu Kornela Makuszyńskiego, przozdobionego tarczami szkolnymi. Za nim, przy cmentarnym płocie – grób wybitnego botanika Mariana Raciborskiego, a obok zwracający oryginalnością uwagę nagrobek malarki i pisarki Wandy Gentil-Tippenhauer oraz symboliczna mogiła generała Mariusza Zaruskiego, twórcy i pierwszego naczelnika Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego.

Nieco dalej spoczęli ratownicy TOPR, którzy zginęli w tragicznym wypadku śmigłowca “Sokół” nad Doliną Olczyską: Stanisław Mateja i Janusz Kubica.

Obok grobu Makuszyńskiego staraniem ks. Stolarczyka został postawiony pomnik ofiar carskiego terroru z 1861 r., a za nim grób podhalańskiego pisarza Stanisława Nędzy-Kubińca.

Idąc w stronę bramy cmentarza dochodzimy do mogiły malarza Tatr – Stanisława Gałka. Obok znajduje się grób narciarki i kurierki tatrzańskiej Heleny Marusarzówny. W 1993 roku spoczął obok niej jej brat, żołnierz podziemia i wielki polski narciarz – Stanisław Marusarz.

Zbliżając się do bramy mijamy grób speleologa i fotografa Stefana Zwolińskiego, a następnie docieramy do mogiły Marii Witkiewiczowej. Jest to również symboliczny grób Stanisława Ignacego Witkiewicza. W głębi, niemal przy płocie, znajduje się skromna mogiła fundatora cmentarza Jana Pęksy.

Osoby pochowane po prawej stronie alei w kierunku do bramy cmentarza na Pęksowym Brzyzku

• Tadeusz Gąsienica-Giewont (1915-1999) – ratownik górski i przewodnik tatrzański,
• Józef Krzeptowski (1907-1983) – przewodnik tatrzański, kurier tatrzański, gawędziarz,
• Maciej Sieczka (1824-1897) – przewodnik tatrzański,
• Bartłomiej Olszański (1976-2001) – ratownik TOPR,
• Marek Łabunowicz “Maja” (1972-2001) – ratownik TOPR,
• Piotr Malinowski (1944-1995) – taternik i naczelnik TOPR,
• Maciej Berbeka (1954-2013) – himalaista, przewodnik tatrzański i wysokogórski, ratownik TOPR (grób symboliczny),
• Witold Henryk Paryski (1909-2020) – taternik, alpinista, przewodnik tatrzański i ratownik TOPR,
• Zofia Radwańska-Paryska (1901-2001) – taterniczka i przewodniczka tatrzańska,
• Jędrzej Wala Starszy (1820-1896) – przewodnik tatrzański,
• Stanisław Gąsienica-Byrcyn (1887-1967) – przewodnik tatrzański, ratownik górski,
• Jan Długosz (1929-1962) – taternik i alpinista,
• Zofia Stecka (1917-2017) – taterniczka i przewodniczka tatrzańska.
• Andrzej Bednarz (1877-1967) – lutnik, stolarz, nauczyciel lutnictwa,
• Helena Roj-Kozłowska (1899-1955) – artystka góralska, pisarka.
• Kornel Makuszyński (1884-1953) – pisarz,
• Stanisław Nędza-Kubiniec (1897-1976) – pisarz i działacz podhalański,
• Mariusz Zaruski (1867-1941) – taternik, założyciel i pierwszy naczelnik TOPR,
• Zbigniew Korosadowicz (1907-1983) – taternik, naczelnik TOPR,
• Stanisław Gąsienica-Szymków z Lasa (1890-1928) – przewodnik i ratownik tatrzański,
• Helena Marusarzówna (1918-1941) – narciarka, łączniczka ruchu oporu i kurierka tatrzańska,
• Stanisław Marusarz (1913-1993) – sportowiec, narciarz, kurier tatrzański,
• Maciej Rysula (1971-1997) – taternik i alpinista,
• Janusz Kubica (1948-1994) – ratownik TOPR, instruktor taternictwa i ratownictwa,
• Stanisław Mateja-Torbiarz (1943-1994) – ratownik TOPR,
• Bronisław Czech (1908-1944) – narciarz, olimpijczyk, taternik, ratownik górski, pilot i instruktor szybowców (grób symboliczny),
• Stanisław Zubek (1896-1982) – narciarz,
• Stefan Zwoliński (1900-1982) – speleolog, fotograf i działacz turystyczny,
• Jędrzej Marusarz-Jarząbek (1877-1961) – przewodnik tatrzański i ratownik TOPR,
• Jan Pęksa “Mielorz” (1822-1878) – fundator cmentarza.

Dla miłośników tętniącego życiem i gwarnego Zakopanego cmentarz na Pęksowym Brzyku z pewnością nie jest pierwszym wyborem wśród miejsc wartych zobaczenia. Polecam jednak wygospodarować pół godziny czasu na odwiedzenie miejsca spoczynku wielkich osobistości związanych z Zakopanem.