Nekropolia Watykańska – historia, zwiedzanie i informacje praktyczne

Pod brukowanymi uliczkami Rzymu kryją się tysiące lat historii. Podczas prac wykopaliskowych wciąż odkrywane są starożytne skarby. Uważa się, że dotychczas zostało w pełni zbadanych zaledwie 5% podziemi miasta. Od czasu założenia Wiecznego Miasta poziom gruntu w Rzymie podniósł się od 5 do 20 metrów. Oznacza to, że istnieją warstwy podziemne będące świadectwem zmian społecznych, politycznych i religijnych zachodzących na przestrzeni wieków. 2 tysiące lat temu na Wzgórzu Watykańskim w prostym ziemnym grobie pochowano księcia apostołów – Piotra. W starożytności teren dzisiejszego Watykanu był powszechnie pogardzanym miejscem. Dziś nad miejscem pochówku pierwszego papieża wznosi się Bazylika św. Piotra, a pod nią rozciąga się Nekropolia Watykańska.

Dość często pod rzymskimi kościołami odkrywane są starożytne świątynie wzniesione ku czci rzymskich bogów, ruiny bizantyjskie lub nekropolie z chrześcijańskimi i pogańskimi grobowcami. Bazylika Świętego Piotra nie jest pod tym względem wyjątkiem. Tutaj grób apostoła Piotra dzieli miejsce ostatecznego spoczynku z setkami niewolników i bogatymi plebejuszami. Nie ma tu ani jednego krzyża ani gołębicy, czyli symboli chrześcijańskich, za to na każdym kroku spotkasz malowidła i płaskorzeźby przedstawiające m.in. boga słońca jadącego na swoim rydwanie i egipskiego boga zmarłych strzegącego wejścia do niektórych z mauzoleów. Rzymskie groby przypominają domy, a cała nekropolia – miasto zmarłych.

Jak powstała Nekropolia Watykańska

Aby w pełni zrozumieć Nekropolię Watykańską musimy cofnąć się do czasów przed założeniem Rzymu. Zamieszkujący wówczas te tereny Etruskowie grzebali swoich zmarłych poza murami miasta i budowali nekropolię na pobliskim wzgórzu, którego strzegła Vatika, rogata etruska bogini śmierci. Niektóre przekazy mówią o tym, że na wzgórzu rosła halucynogenna trawa. Stąd też wzięła się nazwa vatika (po łacinie “halucynacja” lub “przepowiednia”), a wioska na wzgórzu nazywała się Vaticum. Wszystkie przekazy historyczne potwierdzają, że dzisiejsze Wzgórze Watykańskie dawno temu nie miało nic wspólnego z chrześcijaństwem.

Po upadku cywilizacji etruskiej pod panowaniem Rzymian terytorium Watykanu stało się częścią Rzymu. Obszar ten pozostał w dużej mierze nienaruszony, dopóki Kaligula nie zbudował cyrku, ostatecznie ukończonego przez Nerona. W cyrku Nerona odbywały się wyścigi konne, ale cyrk był także miejscem śmierci chrześcijańskich męczenników. Na środku cyrku Nerona postawiono ogromny egipski obelisk, który dzisiaj stoi w centrum Placu Świętego Piotra. Miejsce gdzie pierwotnie stał obelisk możesz zobaczyć dochodząc do Uffici Scavi.

W tym samym cyrku między 64 a 67 rokiem n.e. został ukrzyżowany Piotr apostoł, a następnie pochowany na nekropolii.

Otóż i Ja tobie powiadam: Ty jesteś Piotr [czyli Skała], i na tej Skale zbuduję Kościół mój, a bramy piekielne go nie przemogą. I tobie dam klucze królestwa niebieskiego; cokolwiek zwiążesz na ziemi, będzie związane w niebie, a co rozwiążesz na ziemi, będzie rozwiązane w niebie.

— Ewangelia wg św. Mateusza (Mt 16,18-19)

Prawo rzymskie zabraniało grzebania przestępców. W świetle rzymskiego prawa apostoł Piotr był przestępcą. Nie było więc możliwe pochowanie go w murowanym grobowcu. Jego przyjaciele mogli pochować go jedynie w prostym ziemnym grobie, takim, w jakich chowano ciała rzymskich biedaków.

Około 100-150 lat po śmierci Piotra nad jego grobem postawiono pokryty czerwonym tynkiem mur oporowy, będący rodzajem nagrobnego pomnika, tzw. trofeum.

Bazylika wczesnochrześcijańska Konstantyna Wielkiego

Około roku 300 cesarz Konstantyn rozkazuje zbudować bazylikę. Jej centralnym punktem jest tzw. trofeum Gajusza, pomnik wystawiony 150 lat wcześniej nad grobem Piotra. Cesarz nakazuje otoczyć je porfirowym relikwiarzem w ażurowej zabudowie opartej na kolumnach. Groby męczenników traktowano niczym święte, a tzw. martiria czyli kapliczki nagrobne miały chronić takie groby.

Potężna wielonawowa Bazylika Konstantyna powstaje na zboczu wzgórza. Wymagało to ogromnego zaangażowania, gdyż budując tak rozległą bazylikę należało ściąć wierzchnią partię wzgórza przenosząc ogromną ilość ziemi, zasypując przy okazji całą dolinę i tworząc taras o wysokości 7 metrów.

Dziełu architektów cesarza Konstantyna nie było dane przetrwać do naszych czasów. W 1500 roku bazylika konstantyńska zostaje zburzona.

Nowa Bazylika św. Piotra

W 1506 roku papież Juliusz II rozpoczął projekt budowlany, którego ukończenie zajęło ponad sto lat. Pierwszym projektantem nowej bazyliki był Michał Anioł. Decyzję o wyburzeniu starej bazyliki papież Juliusz II podjął po tym jak otrzymał od Michała Anioła projekt swojego grobowca. Grobowiec nie mieścił się pod dachem starej bazyliki, potrzebna była więc nowa. Projektuje ją oczywiście Michał Anioł na planie krzyża greckiego. Jednak ani ten projekt, ani projekt Leonardo da Vinci nie zostają zrealizowane. Nie doczekał się realizacji również projekt Bramantego. Po śmierci Juliusza II nowy papież zażądał nowego projektu bazyliki. Ostatecznie powstaje świątynia na planie krzyża łacińskiego. W 1626 Bazylika św. Piotra zostaje poświęcona przez papieża Urbana VIII.

Jak odkryto grób św. Piotra

300 lat później umiera papież Pius XI. Umierający papież chciał być pochowany jak najbliżej miejsca wiecznego spoczynku św. Piotra. Prośba papieża staje się pretekstem do podjęcia pierwszych w historii prac archeologicznych pod posadzką Bazyliki św. Piotra. Prace archeologiczne rozpoczęły się z polecenia papieża Piusa XII w 1939 roku. Odsłonięto część nekropolii znajdującej się pod Bazyliką, a konkretnie pod posadzką Grot Watykańskich, w których chowani byli kolejni papieże. Prace od początku okryte były tajemnicą. W trakcie wykopalisk pod głównym ołtarzem Bazyliki dotarto do tzw. memorii Konstantyna. Owa memoria, zgodnie z przekazem Euzebiusza z Cezarei, postrzegana była jako grób św. Piotra.

We wnętrzu memorii odnaleziono dwie osadzone w czerwonym murze małe kolumienki pokryte trawertynową półką. Było to trofeum Gajusza. Kilka dni później dotarto do samego grobu. Jednak kości, które tam znaleziono należały do kilku osób różnej płci.

Polecany artykuł: Za murami Watykanu – 4 miejsca, które musisz zobaczyć

12 lat później badaniom zostaje poddany prostopadły do trofeum Gajusza pokryty napisami mur, zwany murem graffiti. Znaleziono umieszczone w murze puste wyłożone marmurem repozytorium, małą kryptę. W repozytorium odkryto złożone w drewnianym pudełku kości. Badania wykazały, że kości są fragmentami szkieletu 70-letniego, silnie zbudowanego mężczyzny. Znalezione na nich drobiny ziemi były identyczne z ziemią w trofeum Gajusza. Co więcej, kości w trakcie przenosin owinięto purpurowym złotogłowiem, tkaniną przysługującą cesarzom. W repozytorium znaleziono również fragment tynku z ledwo czytelnym napisem w języku greckim: PETROS ENI (Piotr jest tutaj).

W czasie prac archeologicznych odkopano również inne groby rozmieszczone wzdłuż antycznej drogi rzymskiej Via Cornelia, przy której powstała nekropolia. Dotychczas zostały odsłonięte 22 grobowce, w większości pogańskie. Jedynym w chrześcijańskim miejscem pochówku jest doskonale zachowany grobowiec rodzinny gens Iulia, pokryty mozaiką ukazującą Chrystusa-Wschodzące Słońce na rydwanie. Największym grobowcem Nekropolii Watykańskiej jest ten należący do Kajusza Waleriusza Hermy, z bogatymi zdobieniami oraz wizerunkami członków jego rodziny oraz bogów.

W Nekropolii Watykańskiej znajdują się głównie świeckie groby z I i II wieku. Ale zostało tu również pochowanych pierwszych 11 papieży: św. Linus, św. Anaklet, św. Ewaryst, św. Aleksander I, św. Sykstus I, św. Telesfor, św. Hygin, św. Pius I, św. Soter, św. Eleuteriusz i św. Wiktor I.

Co zobaczysz w Nekropolii Watykańskiej

Ponieważ we wnętrzu nekropolii obowiązuje całkowity zakaz fotografowania poniżej w miarę dokładnie opisuję to, czego można się spodziewać zwiedzając Nekropolię Watykańską.

Po wejściu do Nekropolii najpierw widzimy szereg grobowców przy wąskiej drodze. Przypomina to małe miasto – miasto umarłych. Grobowce pochodzą z okresu między 130 a 300 rokiem n.e. Mają ozdobne fasady z progami z trawertynu i marmuru, a nad wejściami umieszczono tabliczki, na których wyryto inskrypcje oznaczające nazwiska zmarłych. Niektóre grobowce są ozdobione dekoracjami z terakoty lub mozaikami.

W niektórych grobowcach znajdują się wykute w ścianach schody, umożliwiające dostęp na wyższe kondygnacje lub na ulicę leżącą na wyższym poziomie. We wnętrzach znajdują się dekoracje gipsowe, obrazy oraz mozaiki. Są tu również sarkofagi z terakoty lub marmuru. Liczne inskrypcje świadczą o tym, że niektórzy ze zmarłych mieli szlacheckie pochodzenie. Greckie nazwiska połączone z rzymskimi nazwiskami rodowymi (Valerii, Iunii, Caetennii, Popilii itd.) wskazują, że zmarli otrzymali w przeszłości wolność od swoich dobroczyńców noszących te nazwiska. Dekoracje grobów wskazują na wykonywany zawód lub status społeczny osób pochowanych w nekropolii.

Bardzo rzadko można tu napotkać inskrypcje wskazujące na osoby pełniące funkcje publiczne. Do wyjątku należy wzmianka o konsulu, niejakim Ostoriusie Euhodianusie. Jest on wymieniony jako ojciec zmarłej Ostorii Chelidon, której imię i nazwisko powstało z połączenia nazwiska ojca (Ostoria) z greckim imieniem Chelidon, oznaczającym jaskółkę. Kiedy jej sarkofag został otwarty w trakcie prac archeologicznych znaleziono w nim zabalsamowane ciało kobiety, ubrane w purpurę i owinięte całunem przetykanym złotem.

Na grobowcu niejakiego Popiliusa Heracla znajduje się epigraf przedstawiający zapis testamentu tego człowieka, który nakazywał swoim spadkobiercom wybudowanie mu grobu “in Vaticano ad circum”, czyli w pobliżu cyrku Nerona.

Rodzaje grobów na nekropolii świadczą o tym, że w tamtym czasie praktykowano dwa rodzaje obrzędów pogrzebowych: kremację oraz złożenie zwłok do ziemi lub do sarkofagu. I tak w ścianach grobowców zwykle znajdują się niewielkie nisze z urnami na prochy zmarłych, lub duże repozytoria, w których składano ciała.

W niszy w grobowcu Valerii na tynku można zauważyć napis “tibi sit”, będący jakby fragmentem powiedzenia “tibi sit terra levis” (niech ci ziemia lekką będzie). Można przypuszczać, że wykonawca tego napisu po dwóch pierwszych słowach zrezygnował z dalszego ciągu, przyjmując, że napis nie ma sensu skoro zmarła została skremowana. W tym samym grobowcu można zobaczyć maskę pośmiertną nakładaną na twarz zmarłego, zanim został spalony na stosie kremacyjnym.

Niezależnie od zastosowanego rodzaju pochówku wydaje się, że generalnie w tamtym okresie istniała mocno zakorzeniona wiara w przetrwanie dusz i szczęście, jakiego doznają one w innym świecie. Można przyjąć, że wierzono iż zmarły przebywający w grobie kontynuuje swoje ziemskie życie. Dlatego też bliscy osoby zmarłej starali się, aby to nowe mieszkanie było przyjemne, malując na ścianach i sklepieniach obrazy kwiatów (zwłaszcza róż), ptaków i wazony pełne owoców o jaskrawych kolorach. Najwyraźniej chciano, aby zmarli nadal cieszyli się tym, co najbardziej kochali na ziemi. Pojawiają się na ścianach motywy maków, z których nasion, jak wierzono, spływać będzie na zmarłych błogosławieństwo spokojnego snu.

Na posadzce jednego z grobowców znajduje się mozaika przedstawiająca symboliczną scenę porwania dziewicy przez Plutona, boga mrocznych podziemi, podczas gdy zbierała ona kwiaty. Na ścianach innych grobowców ukazane są idylliczne pejzaże, z kwiatami, owocami i zbożami, co nawiązuje do dalekich wysp błogosławionych, do których wyruszają dusze pragnące cieszyć się spokojnym życiem pozagrobowym, przepełnionym światłem i radością. W innych miejscach można zobaczyć malowidła przedstawiające Psyche i małych Kupidynów, skrzydlate istoty przypominające, że zgodnie z dość powszechnym wówczas przekonaniem duchy wzlatywały ku niebu, by znaleźć miejsce ostatecznego spoczynku wśród gwiazd lub w aureoli srebrzystego światła księżyca.

Kulminacyjnym punktem zwiedzania jest możliwość zobaczenia z odległości około 3 metrów niewielkiej niszy, w której w małym przezroczystym pojemniku mają znajdować się fragmenty kości apostoła Piotra.

Po zakończeniu zwiedzania Nekropolii Watykańskiej wychodzimy przez Groty Watykańskie, w których można zobaczyć sarkofagi i groby papieży m.in. Innocentego XIII, Jana Pawła I, Pawła VI czy Benedykta XVI. Z bliska można również zobaczyć przez szybę Konfesję św. Piotra, pod którą znajdują się kości apostoła oglądane pod koniec zwiedzania Nekropolii.

Godziny zwiedzania Nekropolii Watykańskiej

Zwiedzanie Nekropolii Watykańskiej odbywa się wyłącznie z przewodnikiem w grupach maksymalnie 12-osobowych, codziennie z wyjątkiem niedzieli oraz dni świątecznych w Watykanie w godzinach od 9:00 do 18:00. Grupy wchodzą co 15 minut. Dziennie do Nekropolii wpuszczane jest tylko 250 osób. Osoba zwiedzająca podziemia musi mieć ukończone 15 lat. Czas zwiedzania wynosi maksymalnie 90 minut i jest uzależniony od szybkości zwiedzania poprzedzających grup.

Jak zarezerwować wizytę w Nekropolii Watykańskiej

Nekropolia Watykańska jest jednym z najtrudniej dostępnych dla turystów miejsc w Watykanie. Wizyta w tym miejscu odbywa się tylko po uzyskaniu pozwolenia tzw. Fabryki św. Piotra. Jak zatem zdobyć pozwolenie i dokonać rezerwacji wizyty?

Najpierw należy napisać maila do Ufficio Scavi (scavi@fsp.va) najlepiej w języku angielskim. W mailu podaj imiona i nazwiska wszystkich osób, dla których chcesz zarezerwować wejście. Musisz być jedną z osób zwiedzających. Nie można zarezerwować wizyty dla innych osób samemu nie uczestnicząc w zwiedzaniu. Należy również podać daty, w których możemy zwiedzić Nekropolię (np. from 28 june 2023 to 5 july 2023). W mailu podajemy także język, w którym ma mówić przewodnik.

Jeśli wniosek zostanie pozytywnie rozpatrzony otrzymujemy wiadomość, w której zostanie wyznaczona data i godzina wejścia do Nekropolii. W mailu znajdzie się również link, pod którym należy dokonać płatności za wejście w kwocie 13 € za każdą osobę (nie ma biletów ulgowych).

Po dokonaniu płatności otrzymujemy wiadomość mailową z potwierdzeniem rezerwacji, które należy mieć przy sobie udając się do biura Ufficio Scavi. W dniu zwiedzania należy się w nim stawić na przynajmniej 10 minut przed wyznaczoną wizytą.

Rezerwacji wizyty można dokonać również faksem (nr +39 06 69 873 017) lub osobiście w siedzibie Ufficio Scavi.

Jak dojść do Ufficio Scavi

Do Ufficio Scavi trafisz okrążając po stronie zewnętrznej lewą kolumnadę Placu św. Piotra ulicą Via Paolo VI. Przy końcu kolumnady znajduje się policyjne stanowisko kontroli bezpieczeństwa. Po jej przejściu należy podejść do patrolu Gwardii Szwajcarskiej, stojącego przy bramie nieopodal Auli Pawła VI . Gwardzistom należy okazać maila z potwierdzeniem rezerwacji wizyty w Nekropolii Watykańskiej i poprosić o wskazanie drogi do Ufficio Scavi.

W biurze Ufficio Scavi należy odebrać bilety wstępu na podstawie okazanego potwierdzenia rezerwacji, a następnie przed wejściem poczekać na przewodnika, z którym o wyznaczonej godzinie wchodzi się do Nekropolii wejściem widocznym na czwartym zdjęciu poniżej.

W przypadku stawienia się na posterunek Gwardii Szwajcarskiej wcześniej niż 15 minut przed wyznaczoną godziną wizyty musisz zaczekać przed bramą. Możesz wykorzystać ten czas na zrobienie sobie pamiątkowej fotografii z gwardzistami, o ile wyrażą na to zgodę.

Nekropolia Watykańska – rady praktyczne

Ze względu na szacunek należny grobowi apostoła Piotra strój osób odwiedzających Nekropolię musi być odpowiedni do miejsca świętego. Mężczyźni muszą być ubrani w długie spodnie do kostek. Górna część garderoby powinna zakrywać ramiona do łokcia. Kobiety muszą być ubrane w długie spodnie, spódnicę lub sukienkę za kolana. Bluzka lub górna część sukienki musi zakrywać ramiona, dekolt oraz plecy. Jeśli ubierzesz się nieodpowiednio nie zostaniesz przepuszczony przez Gwardię Szwajcarską, mimo poniesienia opłaty za zwiedzanie.

Nie zaleca się zwiedzania Nekropolii osobom z dysfunkcjami ruchu oraz mających lęk przed małymi zamkniętymi pomieszczeniami. W podziemiach panuje podwyższona temperatura i duża wilgotność powietrza. W niektórych miejscach Nekropolii jest dość nisko osadzone sklepienie, dlatego osoby wysokie powinny uważać na głowę.

Do Nekropolii Watykańskiej nie można wnosić większego bagażu (np. plecaków). Obowiązuje bezwzględny zakaz fotografowania i filmowania. Kilka zdjęć z podziemi możesz zobaczyć na stronie internetowej Ufficio Scavi.

Zwiedzający, którzy spóźnią się lub nie zastosują się do powyższych zasad, nie zostaną wpuszczeni na teren Watykanu przez Gwardię Szwajcarską.

Po opuszczeniu Nekropolii Watykańskiej trafiamy na niewielki dziedziniec z fontanną położony pomiędzy Bazyliką św. Piotra a Kaplicą Sykstyńską, znajdujący się po prawej stronie, patrząc na Bazylikę z Placu św. Piotra. Warto w tym momencie skierować się w prawo, wprost do wejścia do Bazyliki św. Piotra i zwiedzić świątynię właśnie na tym etapie. Dzięki temu unikniemy stania w kolejce prowadzącej do Bazyliki z Placu św. Piotra, która w niektórych porach dnia może być dość długa.