powązki

Powązki – za bramą ciszy

Powązki to nie jeden, a dwa cmentarze, położone niedaleko siebie: Stare Powązki i Powązki Wojskowe. Choć obydwa są miejscem gdzie zapisana jest historia miasta, którego już nie ma, to mają odrębny charakter. Ten pierwszy, starszy, zawiera niezliczoną ilość zabytkowych nagrobków, drugi jest bardziej uporządkowany, z szerokimi alejami i nowoczesnymi nagrobkami. Oba z nich są miejscem pochówku wielu znamienitych osobistości, a także ludzi, którzy niekoniecznie są przedstawiani na kartach historii w pozytywnym świetle, ale są częścią polskiej i warszawskiej historii.

Stare Powązki

Dwugodzinny spacer śladami wielkich nieobecnych rozpoczynamy na Starych Powązkach, wchodząc na teren cmentarza bramą św. Honoraty.

Stare Powązki
Stare Powązki — Brama św. Honoraty

Dojazd na Stare Powązki

Adres:

ul. Powązkowska 1, 01-797 Warszawa

Współrzędne GPS:

52°15’07”N 20°58’22”E

Dojazd:

Autobusy: 180, 321, 409 (przystanek “Powązkowska”)

Tramwaje: 1, 6, 22, 27, 28 (przystanek “Powązkowska”)

Po przekroczeniu bramy cmentarnej naszym oczom ukazuje się mnóstwo drzew, przez których gałęzie przedzierają się promienie słońca, a także wiele zabytkowych XVIII- i XIX-wiecznych pomników, z których niektóre to prawdziwe dzieła sztuki. Cmentarz powstał w XVIII wieku i do dziś pochowano tu około miliona osób, w tym wielu znanych i zasłużonych Polaków: polityków, wojskowych, pisarzy, uczonych, aktorów, malarzy, inżynierów i lekarzy.

Stare Powązki
Stare Powązki

Cmentarz Starych Powązek, jeden z najpiękniejszych i szczególnie cennych w Europie, jest panteonem dwustu lat trudnej sławy i chwały Warszawy. Jego wyjątkowe znaczenie polega na tym, że stanowi wszechstronnie bogate muzeum dziejów miasta, którego już nie ma.

— Jerzy Waldorff

Historia Starych Powązek

Najstarsza warszawska nekropolia, Cmentarz Powązkowski, poświęcony został 20 maja 1792 roku. Powstał koło wsi Powązki, na powierzchni 2,6 hektara, na terenie ofiarowanym przez synów stolnika warszawskiego Melchiora Szymanowskiego. W tamtym okresie ze względów sanitarnych na cmentarze wybierano miejsca położone z dala od miejskiej zabudowy. Po zamknięciu w latach 1836-1838 cmentarzy Świętokrzyskiego i na Koszykach, Cmentarz Powązkowski był jedynym miejscem pochówku dla katolików lewobrzeżnej Warszawy. Na przestrzeni lat cmentarz był wielokrotnie powiększany. Dziś jego powierzchnia obejmuje 43 hektary.

Stare Powązki
Stare Powązki — Kościół p.w. św. Karola Boromeusza

Po kilku miesiącach od powstania cmentarza poświęcono jednonawowy kościół, a raczej kaplicę cmentarną, w której ołtarzu umieszczono zachowany do dziś obraz pędzla J. Walla, przedstawiający patrona świątyni – św. Karola Boromeusza. W XIX wieku kościół dwukrotnie rozbudowywano. Pierwsza rozbudowa spowodowała przedłużenie świątyni i dobudowę zakrystii. Kolejna przebudowa nadała kościołowi plan krzyża rzymskiego, a nad świątynią pojawiła się kopuła wzorowana na kopule św. Karola Boromeusza w Wiedniu. Wewnątrz kościoła znalazły się malowidła Zdzisława Jasińskiego.

Na ścianie tego kościoła, przylegającego do cmentarza, umieszczone są tablice z nazwiskami Polaków zamordowanych w Katyniu przez NKWD. Poniżej znajduje się druga, nowsza tablica, poświęcona pamięci 96 ofiar katastrofy lotniczej pod Smoleńskiem z 10.04.2010 r.

Stare Powązki
Stare Powązki – Tablica, poświęcona pamięci ofiar katastrofy lotniczej pod Smoleńskiem

Katakumby

Na cmentarzu wzniesiono katakumby, murowany długi budynek kryty dachówką, gdzie pochowano osoby z rodziny i otoczenia króla Stanisława Augusta, a także wielu znanych i zasłużonych dla kraju obywateli: Hugo Kołłątaja, Michała Kazimierza Ogińskiego, ks. Franciszka Bohomolca, Dominika Merliniego, prymasa Michała Poniatowskiego. Wiele ze starych tablic w katakumbach jest obecnie ledwo czytelna.

W katakumbach znajdują się również nowsze groby osób zmarłych współcześnie, m.in.:

  • Andrzeja Kurylewicza (1932-2007) – kompozytora,
  • Katarzyny Sobczyk (1945-2010) – piosenkarki,
  • Ignacego Machowskiego (1920-2001) – aktora,
  • Aleksandra Bardiniego (1913-1995) – aktora,
  • Tadeusza Dołęgi-Mostowicza (1898-1939) – pisarza.
Stare Powązki
Katakumby na Starych Powązkach

W całych katakumbach zwracają uwagę dwa miejsca pochówku, pełne kwiatów i zniczy – to groby Czesława Niemena oraz Ireny Jarockiej.

W budynku katakumb zorganizowano również mauzoleum, gdzie złożono prochy zamordowanych w obozach koncentracyjnych.

Przy katakumbach, bliżej prawego krańca ich północnej ściany, znajduje się nagrobek Jerzego Waldorffa, pisarza, krytyka literackiego, założyciela i wieloletniego przewodniczący Społecznego Komitetu Opieki nad Starymi Powązkami. To właśnie z inicjatywy Jerzego Waldorffa od kilkudziesięciu lat na Cmentarzu Powązkowskim odbywają się kwesty na rzecz ochrony zabytków nekropolii, w trakcie których pieniądze zbierają m.in. artyści scen teatralnych i filmu.

Aleja Zasłużonych na Starych Powązkach

W roku 1925 wzdłuż południowej ściany katakumb założono Aleję Zasłużonych. Rząd grobów w Alei otwiera miejsce spoczynku Władysława Reymonta (1867-1925), autora “Chłopów”, laureata literackiej Nagrody Nobla. W Alei Zasłużonych znajduje się również symboliczny grób Stefana Starzyńskiego, przedwojennego prezydenta Warszawy, zamordowanego przez Niemców. Symboliczne groby mają tu również prezydent Ignacy Mościcki oraz przywódcy Państwa Polskiego Podziemnego.

Polecany artykuł: Zabytkowe kościoły w Warszawie – 7 świątyń, które warto zobaczyć

W Alei Zasłużonych spoczywają m.in.:

  • Artur Oppman (1867-1931) – poeta okresu Młodej Polski,
  • Franciszek Żwirko i Stanisław Wigura (zm. 1932) – piloci wojskowi i sportowi,
  • Bolesław Limanowski (1835-1935) – historyk, działacz socjalistyczny i niepodległościowy,
  • Marceli Nowotko (1893-1942) – działacz komunistyczny,
  • Paweł Jasienica (1902-1970) – historyk,
  • Bogusław Kaczyński (1942-2016) – dziennikarz muzyczny,
  • Maria Rodziewiczówna (1864-1944) – pisarka,
  • Stefan Jaracz (1883-1945) – aktor, założyciel i dyrektor teatru Ateneum w Warszawie,
  • Wojciech Młynarski (1941-2017) – piosenkarz,
  • Dobiesław Damięcki (1899-1951) – aktor, nestor aktorskiego rodu,
  • Leopold Staff (1878-1957) – poeta,
  • Jan Kiepura (1902-1966) – śpiewak operowy,
  • Hanka Ordonówna (1902-1950) – piosenkarka, tancerka i aktorka,
  • Kazimierz Opaliński (1890-1979) – aktor,
  • Tadeusz Fijewski (1911-1978) – aktor,
  • Mieczysława Ćwiklińska (1880-1972) – aktorka,
  • Elżbieta Barszczewska (1913-1978) – aktorka,
  • Stanisław Dygat (1914-1978) – pisarz,
  • Kalina Jędrusik (1931-1991) – aktorka, piosenkarka i artystka kabaretowa,
  • Piotr Rytel (1884-1972) – kompozytor,
  • Pola Gojawiczyńska (1896-1963) – pisarka,
  • Jan Szczepkowski (1878-1964) – rzeźbiarz,
  • Maria Dąbrowska (1889-1965) – pisarka,
  • Ada Sari (1886-1968) – śpiewaczka operowa, sopran koloraturowy,
  • Jadwiga Smosarska (1898-1971) – aktorka, gwiazda polskiego kina w okresie dwudziestolecia międzywojennego.

Aleja Zasłużonych to prawdziwy panteon ludzi, którzy na zawsze zapisali się w polskiej historii.

Około 4 km za Starymi Powązkami znajduje się Cmentarz Wojskowy, miejsce spoczynku powstańców warszawskich oraz cmentarze innych wyznań – żydowski i dwa ewangelickie.

Powązki Wojskowe

Drugą część spaceru śladami wielkich nieobecnych rozpoczynamy przy bramie nr 1. Główna szeroka aleja zaprowadzi nas do Alei Zasłużonych. Tuż za bramą, po prawej stronie znajdują się groby zasłużonych Polaków zmarłych w XXI wieku, m.in.:

  • Jana Olszewskiego (1930-2019) – premiera RP,
  • Ryszarda Kuklińskiego (1930-2004) – pułkownika Ludowego Wojska Polskiego ps. “Mewa”,
  • Janusza Głowackiego (1938-2017) – dramaturga,
  • Bronisława Geremka (1932-2008) – historyka,
  • Jacka Kuronia (1934-2004) – polityka,
  • Adama Hanuszkiewicza (1924-2011) – aktora.

Dojazd na Powązki Wojskowe

Adres:

ul. Powązkowska 43/45, 01-797 Warszawa

Współrzędne GPS:

52°15’30”N 20°57’11”E

Dojazd:

Autobusy: 103, 122, 180, 409 (przystanek “Plac Piłsudskiego/Powązkowska”)

Powązki Wojskowe nie obfitują w dzieła sztuki rzeźbiarskiej. W oczy rzuca się wojskowa wręcz organizacja przestrzeni i wyeksponowanie pewnych treści ideowych.

Historia Powązek Wojskowych

Cmentarz Wojskowy na Powązkach powstał w roku 1912 z polecenia carskich władz wojskowych. Początkowo był to cmentarz prawosławny dla żołnierzy z rosyjskiego garnizonu warszawskiego. Nazwę Cmentarza Wojskowego na Powązkach nosi od roku 1918.

Na cmentarzu spoczywają prochy żołnierzy walczących w wojnie polsko-bolszewickiej, legionistów i oficerów I Korpusu Polskiego na Wschodzie – Dowborczyków, żołnierzy walczących podczas I wojny światowej, żołnierzy poległych w Powstaniu Listopadowym i Powstaniu Styczniowym, uczestników Powstania Warszawskiego a także żołnierzy I Armii Ludowego Wojska Polskiego. W kwaterze “Na Łączce” pochowano ofiary reżimu komunistycznego zamordowane i stracone w więzieniach w latach 1945-56. Z kolei w Kwaterze Harcerskiego Batalionu Armii Krajowej “Zośka” spoczywają harcerze, członkowie “Szarych Szeregów” i Batalionu “Zośka”, którzy zginęli podczas II wojny światowej.

Na Powązkach Wojskowych znajdują się także groby ofiar katastrof lotniczych: załogi samolotów PLL LOT IŁ-62 “Mikołaj Kopernik”, który rozbił się w 1980 r. oraz IŁ-62M “Tadeusz Kościuszko”, który w 1987 r. runął w Lesie Kabackim. W tej samej alei spoczywają również niektóre z 96 osób, które zginęły w katastrofie smoleńskiej w 2010 r., m.in.: szef Sztabu Generalnego Wojska Polskiego gen. Franciszek Gągor, przewodniczący Komitetu Katyńskiego Stefan Melak, sekretarz generalny Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa Andrzej Przewoźnik oraz kapelan prezydenta ks. Roman Indrzejczyk.

Bardzo zawiła historia Polski sprawiła, że obok niekwestionowanych bohaterów na Wojskowych Powązkach spoczywają też działacze komunistyczni i włodarze PRL-u.

Aleja Zasłużonych na Powązkach Wojskowych

Przy głównej alei, zwanej Aleją Zasłużonych, spoczęli m.in.:

  • Bolesław Bierut (1892-1956) – prezydent RP w latach 1947-1952,
  • Tadeusz Sygietyński (1896-1955) oraz Mira Zimińska-Sygietyńska (1901-1997) – twórcy Zespołu Pieśni i Tańca “Mazowsze”,
  • Zofia Nałkowska (1884-1954) – pisarka,
  • Julian Tuwim (1894-1953) – poeta,
  • Władysław Broniewski (1897-1962) – poeta,
  • Leon Kruczkowski (1900-1962) – pisarz,
  • Xawery Dunikowski (1875-1964) – rzeźbiarz,
  • Władysław Gomułka (1905-1982) – I Sekretarz KC PZPR,
  • Julian Marchlewski (1866-1925) – działacz rewolucyjnego ruchu robotniczego i komunistycznego,
  • Aleksander Zawadzki (1899-1964) – polityk i działacz komunistyczny,
  • Oskar Lange (1904-1965) – ekonomista.

Na Powązkach Wojskowych zostali pochowani również m.in.:

  • Michał Rola-Żymierski (1890-1989) – marszałek Polski,
  • Wojciech Jaruzelski (1923-2014) – I sekretarz KC PZPR, prezydent PRL i prezydent RP,
  • Sławomir Petelicki (1946-2012) – organizator i pierwszy dowódca Jednostki Wojskowej “GROM”,
  • Magdalena Abakanowicz (1930-2017) – rzeźbiarka,
  • Henryk Arctowski (1871-1958) – geofizyk, badacz Antarktydy,
  • Zygmunt Kałużyński (1918-2004) – dziennikarz, krytyk filmowy, publicysta,
  • Aleksander Kamiński (1903-1978) – pedagog, instruktor harcerski, żołnierz AK, autor “Kamieni na szaniec”,
  • Leszek Kołakowski (1927-2009) – filozof i historyk filozofii, eseista, publicysta,
  • Władysław Kopaliński (1907-2007) – polski leksykograf, tłumacz, wydawca,
  • Marek Kotański (1942-2002) – psycholog, działacz społeczny, twórca “Monaru”,
  • Tadeusz Kotarbiński (1886-1981) – filozof,
  • Lucjan Kydryński (1929-2006) – dziennikarz, konferansjer, prezenter sceniczny, publicysta,
  • Robert Leszczyński (1967-2015) – dziennikarz, krytyk muzyczny,
  • Grzegorz Miecugow (1955-2017) – dziennikarz,
  • Krzysztof Teodor Toeplitz (1933-2010) – dziennikarz, publicysta, krytyk filmowy,
  • Xymena Zaniewska (1927-2016) – projektantka mody, scenograf,
  • Krzysztof Kamil Baczyński (1921-1944) – poeta, żołnierz AK, uczestnik powstania warszawskiego,
  • Jan Brzechwa (1900-1966) – poeta, satyryk, autor książek dla dzieci,
  • Ryszard Kapuściński (1932-2007) – pisarz, dziennikarz, reportażysta,
  • Leon Kruczkowski (1900-1962) – pisarz,
  • Wojciech Żukrowski (1916-2000) – pisarz,
  • Tadeusz Chmielewski (1892-1970) – aktor i reżyser,
  • Elżbieta Czyżewska (1938-2010) – aktorka,
  • Adolf Dymsza (1900-1975) – aktor,
  • Ryszarda Hanin (1919-1994) – aktorka,
  • Alina Janowska (1923-2017) – aktorka,
  • Emil Karewicz (1923-2020) – aktor,
  • Jan Kociniak (1937-2007) – aktor,
  • Maciej Kozłowski (1957-2010) – aktor,
  • Paweł Królikowski (1961-2020) – aktor,
  • Gustaw Lutkiewicz (1924-2017) – aktor,
  • Tadeusz Łomnicki (1927-1992) – aktor,
  • Jan Machulski (1928-2008) – aktor, reżyser,
  • Stanisław Mikulski (1929-2014) – aktor,
  • Wojciech Siemion (1928-2010) – aktor,
  • Danuta Szaflarska (1915-2017) – aktorka,
  • Aleksander Żabczyński (1900-1958) – aktor,
  • Leonard Buczkowski (1900-1967) – reżyser filmowy,
  • Jacek Kaczmarski (1957-2004) – poeta, prozaik, kompozytor i pieśniarz,
  • Jerzy Kawalerowicz (1922-2007) – reżyser filmowy i scenarzysta,
  • Janusz Morgenstern (1922-2011) – reżyser filmowy,
  • Ewa Petelska (1920-2013) i Czesław Petelski (1922-1996) – reżyserzy,
  • Olga “Kora” Sipowicz (1951-2018) – wokalistka, autorka tekstów, współzałożycielka zespołu Maanam,
  • Władysław Szpilman (1911-2000) – pianista, kompozytor,
  • Jerzy Gruza (1932-2020) – reżyser, scenarzysta,
  • Kazimierz Górski (1921-2006) – piłkarz, trener, selekcjoner reprezentacji Polski,
  • Irena Szewińska (1946-2018) – lekkoatletka, sprinterka, mistrzyni olimpijska,
  • Waldemar Milewicz (1956-2004) – dziennikarz zastrzelony w Iraku,
  • Jan Bytnar ps. “Rudy” (1921-1943) – harcmistrz, podporucznik AK, bohater “Kamieni na szaniec”.

Zarówno Stare Powązki jak i Powązki Wojskowe to przede wszystkim miejsca pamięci. Przychodzimy tu po to, aby przerobić specyficzną lekcję historii najnowszej. Pojęcie patriotyzmu jest przez niektórych polityków mocno sfatygowane, ale Powązki to również lekcja patriotyzmu, pozwalająca odróżnić miłość do Ojczyzny od prymitywnego nacjonalizmu.

Każda wizyta na cmentarzu nastraja nostalgicznie i daje do myślenia, szczególnie 1 listopada. Zapraszam do przeczytania ciekawych refleksji z tym związanych na zaprzyjaźnionym blogu “Kobiece rozmówki przy herbacie”.

Wojciech Płusa
Wojciech Płusa

Jestem pasjonatem podróży, który wierzy, że każdy może odkrywać świat na własną rękę. Odwiedziłem wiele zakątków Europy, Azji i Afryki, zawsze z kubkiem dobrej kawy w ręku. Na swoim blogu dzielę się praktycznymi poradami, pokazując, że podróżowanie jest dostępne dla każdego, bez względu na budżet.

Artykuły: 376
buycoffeeto

Jeden komentarz

Dodaj komentarz

Twój adres e-mail nie zostanie opublikowany. Wymagane pola są oznaczone *